अर्वाचीन भारतीय शास्त्रज्ञ | Indian scientist in marathi

अर्वाचीन भारतीय शास्त्रज्ञ | Indian scientist in Marathi

1. एस. पी. आघारकर

हे महाराष्ट्रीय वनस्पतीशास्त्रज्ञ आहेत. ‘पपई’ आणि ‘केळी’ या फळांवर त्यांनी केलेले संशोधन महत्त्वपूर्ण मानले जाते. पश्चिम घाटातील अनेकविध वनस्पती व काश्मीरमधील कीटक यांवरही त्यांनी महत्त्वपूर्ण संशोधन केले आहे. पुणे स्थित ‘महाराष्ट्र विज्ञानवर्धिनी’ या संस्थेच्या स्थापनेचे श्रेय त्यांनाच दिले जाते. त्यांच्या नावाने ओळखली जाणारी ‘आघारकर रिसर्च इन्स्टिट्यूट, पुणे’ ही स्वायत्त वैज्ञानिक संशोधन संस्था विज्ञान-तंत्रज्ञान क्षेत्रात कार्यरत आहे.

2. प्रशांतचंद्र महालनोबिस

हे भारतातील महान संख्याशास्त्रज्ञआहेत. भारताच्या आर्थिक नियोजनात संख्याशास्त्राचा वापर आणि संख्याशास्त्रीय प्रारूपाच्या विश्लेषणात महत्त्वपूर्ण संशोधन यांनी केले.

3. सी. व्ही. रामन

‘रामन इफेक्ट्स’ या नावाने प्रसिद्ध असलेल्या संशोधनाबद्दल १९३० मध्ये यांना भौतिकशास्त्रातील नोबेल पारितोषिक मिळाले आहे. हे नोबेल पारितोषिकाचे दुसरे भारतीय मानकरी आहेत. इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ सायन्सेसचे संचालक. इंडियन अकॅडमी ऑफ सायन्सेसच्या स्थापनेत पुढाकार. इंडियन अकॅडमी ऑफ सायन्सच्या परिषदेचे १९४४ व १९४९ असे दोन वेळा अध्यक्षपद भूषविले. इ. स. १९४८ मध्ये रामन रिसर्च सेंटरची स्थापना केली. इ. स. १९५४ मध्ये यांना भारतरत्न सन्मान मिळाले होते. रशियाच्या लेनिन पारितोषिकाचे देखील हे मानकरी ठरले आहेत.

4. डॉ. होमी भाभा

भारताच्या अणुविज्ञानाचे जनक. अवकाश किरण व कणसिद्धान्तावर संशोधन. भारताच्या अणुशक्ती आयोगाचे पहिले अध्यक्ष. अणुशक्ती संशोधन केंद्राचे जनक. तुर्भे (ट्रॉम्बे) येथील अणुसंशोधन केंद्रास यांचेच नाव देण्यात आले आहे. इ. स. १९५५ मध्ये जीनिव्हा येथे भरलेल्या ‘शांततेसाठी अणुशक्ती’ या विषयावरील परिषदेचे अध्यक्षपद डॉ. भाभांना देण्यात येऊन त्यांचा यथोचित गौरव केला गेला. इ. स. १९६४ मध्ये पद्मभूषण सन्मानाने गौरव कारण्यात आले. १त्याच वर्षी मेघनाद साहा सुवर्णपदक मिळाले.. ‘अंतरिक्ष किरण’ व ‘क्वांटम सिद्धान्त’ हे त्यांचे प्रबंध प्रसिद्ध आहेत. इ. स. १९६६ मध्ये विमान अपघातात त्यांचा मृत्यू झाला होता.

5. एस. चंद्रशेखर

नोबेल विजेते भारतीय शास्त्रज्ञ सी. व्ही. रामन यांचे पुतणे. ‘Chandrashekhar’s Limit’ या नावाने ओळखल्या जाणाऱ्या खगोलशास्त्रीय संशोधनाबद्दल १९८३ चे भौतिकशास्त्रातील नोबेल पारितोषिक. ते पद्मविभूषण सन्मानाचेही मानकरी होत. २१ ऑगस्ट, १९९५ रोजी अमेरिकेत शिकागो येथे यांचे निधन झाले.

6. जगदीशचंद्र बोस

बिनतारी संदेशवहन या क्षेत्रात संशोधन. वनस्पतींनाही भावना व संवेदना असतात, हे सिद्ध केले. प्रकाश, आवाज, स्पर्श व वीज यांना वनस्पती प्रतिसाद देतात, असे त्यांनी दाखवून दिले. वनस्पती व प्राणी यांच्या चेतासंस्थांमध्ये निश्चित अशी सीमारेषा नाही, हेही त्यांनी स्पष्ट केले. जीवनसत्त्वे, अल्कोहोल व विष यांचा मानवावर जसा परिणाम होतो, तसाच तो वनस्पतीं- वरही होतो हे त्यांनी दाखवून दिले. त्यांनी तयार केलेल्या ‘क्रेस्कोग्राफ’ या उपकरणाच्या आधारे वनस्पतींच्या वाढीच्या गतीची तसेच हालचालींची नोंद घेता येते. इ. स. १९१७ मध्ये त्यांनी कोलकात्यास ‘बोस रिसर्च इन्स्टिट्यूट’ची स्थापना केली होती.

प्राचीन भारतीय शास्त्रज्ञ

7. बिरबल सहानी

पुराजीव विज्ञानात विशेषतः पुरातन वनस्पतींवर विशेष संशोधन. वनस्पतिशास्त्रात मोलाची भर. लखनौ विद्यापीठात वनस्पतिशास्त्र विभागाचे प्रमुख म्हणून कार्य.

8. रामानुजन श्रीनिवास

(इ. स. १८८७-१९२०) सुप्रसिद्ध गणिती. बीजगणितात मूलभूत कामगिरी. रॉयल सोसायटीचे सदस्यत्व.

9. प्रफुल्लचंद्र रे

(इ. स. १८६१ – १९४४) स्वातंत्र्यपूर्व काळातील विख्यात रसायनशास्त्रज्ञ. यांनी अनेक संयुगांच्या विश्लेषणाच्या आणि निर्मितीच्या पद्धती तयार केल्या.

10. मेघनाद साहा

(इ. स. १८९३-१९५६) अवकाशभौतिक विज्ञानातील मूलभूत सिद्धान्त ‘साहा सूत्र’ या नावाने प्रसिद्ध. अणुविज्ञानात स्वातंत्र्यपूर्व काळात महत्त्वाचे कार्य.

11. डॉ. हरगोविंद खुराना

जन्माने भारतीय, अमेरिकेचे नागरिकत्व, औषधविज्ञानाचे (सिंथेटिक जीन) इ. स. १९६८ चे नोबेल पारितोषिक. पद्मभूषण १९६८ मिळाले होते.

12. डॉ. राजा रामण्णा

भारताच्या अणुतंत्रज्ञान विकासाच्या कार्यक्रमातील डॉ. भाभा यांचे सहकारी. इ. स. १९७४ च्या पोखरण अणुस्फोटामागील सूत्रधार. भाभा अणुसंशोधन केंद्राचे संचालक म्हणून काम त्यांनी केले. काही काळ अणुशक्ती आयोगाचे अध्यक्ष होते. वैज्ञानिक क्षेत्रातील असामान्य कामगिरीबद्दल जून, १९८६ मध्ये बिलो पुरस्कार. सन २००४ मध्ये यांचे निधन झाले.

13. डॉ. एच. एन. सेठना

भाभा अणुशक्ती संशोधन केंद्राचे शास्त्रज्ञ. नंतर भारताच्या अणुशक्ती आयोगाचे अध्यक्ष म्हणून काही काळ काम.

14. शांतिस्वरूप भटनागर

यांनी चुंबकीय रसायनशास्त्रात केलेले संशोधन मोलाचे आहे. ‘इन्स्टिट्यूट ऑफ केमिस्ट्स ऑफ ग्रेट ब्रिटन’ या संस्थेचे सदस्यत्व मिळविणारे ते पहिले भारतीय होत.

15. डॉ. जयंत नारळीकर

फ्राईड हॉईले यांच्या समवेत स्थिर विश्वाचा ‘हॉईले- नारळीकर’ सिद्धान्त मांडला. पुणे स्थित आयुका (इंटर युनिव्हर्सिटी सेंटर फॉर अस्ट्रॉनॉमी अँड अस्ट्रोफिजिक्स- IUCAA) या संस्थेचे संस्थापक. सन २००४ च्या प्रजासत्ताकदिनी पद्मविभूषण पुरस्कार प्रदान केला गेला. सन २०१० च्या महाराष्ट्र भूषण पुरस्काराचे मानकरी. ‘आकाशाशी जडले नाते’ हा त्यांचा ग्रंथ प्रसिद्ध आहे.

16. डॉ. विक्रम साराभाई

भारताच्या अणुसंशोधन केंद्राचे व अवकाश संशोधन समितीचे प्रमुख होते. यांचेच नाव थिरुवनंतपुरम (त्रिवेंद्रम) येथील अवकाश केंद्रास देण्यात आले.

17. डॉ. पी. के. अय्यंगार

भाभा अणुशक्ती संशोधन केंद्राचे संचालक होते. शांति- स्वरूप भटनागर पारितोषिक व पद्मभूषण सन्मानाचे मानकरी.

18. डॉ. एस. आर. श्रीनिवासन

काही काळ भारताच्या अणुऊर्जा मंडळाचे संचालक. त्यांनी अणुशक्ती आयोगाचे अध्यक्षपदही भूषविले होते.

19. प्रा. सतीश धवन

पद्मविभूषण १९८१. काही काळ अवकाश आयोग व अवकाश संशोधन संस्थेचे अध्यक्षपद भूषविले. ते ‘रोहिणी’ व ‘ॲपल’ यांच्या उड्डाणामागील प्रमुख सूत्रधार होत. एस्ट्रोनॉटिकल सोसायटी ऑफ इंडियाच्या वतीने दिल्या जाणाऱ्या आर्यभट्ट पुरस्काराचे १९९२ चे मानकरी. श्रीहरिकोटा (आंध्र प्रदेश) येथील उपग्रह प्रक्षेपक केंद्राला त्यांचे नाव देण्यात आले आहे.

20. डॉ. यू. आर. राव

काही काळ अवकाश आयोगाचे व भारतीय अवकाश संशोधन संस्थेचे (इस्रो) अध्यक्षपद भूषविले. वैश्विक किरणांबाबत महत्त्वपूर्ण संशोधन. भारताचा उपग्रह कार्यक्रम प्रामुख्याने यांच्याच मार्गदर्शनाखाली राबविला गेला. पद्मभूषण सन्मानाचे मानकरी. एस्ट्रोनॉटिक्स सोसायटी ऑफ इंडियाच्या वतीने दिल्या जाणाऱ्या आर्यभट्ट पुरस्काराचे १९९३ चे मानकरी. इ. स. १९९६ च्या आंतरराष्ट्रीय विक्रम साराभाई पुरस्काराचे मानकरी.

21. प्रा. एम. जी. के. मेनन

पंतप्रधानांचे विज्ञानविषयक सल्लागार म्हणून काही काळ काम. नियोजन मंडळाचे सभासद शास्त्रज्ञ. यांच्याच अध्यक्षते- खाली इ. स. १९७१ मध्ये ‘इलेक्ट्रॉनिक्स कमिशन’ची स्थापना केली गेली. काही काळ भारतीय अवकाश संशोधन संस्थेचे (इस्रो) अध्यक्षपद भूषविले. शांतिस्वरूप भटनागर पुरस्कार, सी. व्ही. रामन पुरस्कार यांसारखे अनेक पुरस्कार वा पारितोषिके. इ. स. १९८५ मध्ये पद्मविभूषण.

22. डॉ. सी. एन. आर. राव

इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ सायन्सेस, बेंगळुरूचे संचालक. जानेवारी, १९८८ मध्ये पुण्यात भरलेल्या पंचाहत्तराव्या राष्ट्रीय विज्ञान परिषदेचे अध्यक्ष. मध्यवर्ती शासनाच्या वैज्ञानिक सल्लागार मंडळाचे सदस्य. नेहरू फेलोशिपचे मानकरी. शांतिस्वरूप भटनागर पारितोषिक व सी. व्ही. रामन पारितोषिक. इ. स. १९७३ मध्ये पद्मश्री. इ. स. १९८५ मध्ये पद्मविभूषण. सन २०१४ मध्ये सर्वोच्च नागरी पुरस्कार ‘भारतरत्न’ने गौरान्वित.

23. डॉ. ए. पी. जे. अब्दुल कलाम

इ. स. १९८१-९० या दशकातील भारताच्या अवकाश- प्रगतीत यांचा महत्त्वाचा सहभाग होता. ‘पृथ्वी’, ‘त्रिशूल’, ‘अग्नी’च्या यशाचे प्रमुख शिल्पकार. ‘विज्ञानश्री’ पारितोषिकाचे मानकरी. पद्मविभूषण सन्मानाचे १९९० चे मानकरी. १९९७ चा राष्ट्रीय एकात्मतेचा इंदिरा गांधी पुरस्कार. काही काळ संरक्षण खात्याचे व नंतर पंतप्रधानांचे वैज्ञानिक सल्लागार. तद्नंतर केंद्र शासनाचे प्रमुख वैज्ञानिक सल्लागार. १ मार्च, १९९८ रोजी ‘भारतरत्न’ हा देशातील सर्वोच्च नागरी सन्मान प्रदान. या ‘मिसाईल मॅन ऑफ इंडिया’ ने २५ जुलै, २००२ ते २५ जुलै, २००७ या कालावधीत भारताचे अकरावे राष्ट्रपती म्हणून आपल्या कारकिर्दीचा चांगलाच ठसा उमटविला आहे. ‘भारतरत्न’ सन्मान मिळाल्यानंतर राष्ट्रपतिपद भूषविणारी ती दुसरी व्यक्ती होत. मेघालयमधील शिलाँग येथे २७ जुलै, २०१५ रोजी निधन.

24. डॉ. एम. एस. स्वामिनाथन

संपूर्ण नाव- मोनकोंबू सांबाशिवम स्वामिनाथन. भारतीय कृषिशास्त्रज्ञ. भारतात यशस्वी झालेल्या हरितक्रांतीचे शिल्पकार. काही काळ मनिला येथील आंतरराष्ट्रीय भात संशोधन संस्थेत व्यवस्थापकीय संचालक. इ. स. १९८७ मध्ये ‘वर्ल्ड फूड प्राईझ’ हे पारितोषिक मिळविणारे ते पहिले भारतीय होत. सन १९९६ च्या अल्बर्ट आइन्स्टाईन वर्ल्ड सायन्स पुरस्काराचेही ते मानकरी होत. इंदिरा गांधी शांतता पुरस्काराचे १९९९ चे मानकरी. अल्बर्ट आइन्स्टाईन आणि बड रसेल यांनी स्थापन केलेल्या पगवाश कॉन्फरन्सचे काही काळ नेतृत्व. हा मान मिळविणारे ते पहिलेच भारतीय होत. मे, २००४ पासून ते राष्ट्रीय किसान आयोगाचे अध्यक्ष म्हणून कार्यरत आहेत.

25. व्ही. कुरियन

संपूर्ण नाव- वर्गीस जे. कुरियन. भारतातील धवलक्रांती-मागील सूत्रधार. काही काळ ‘आणंद’ (गुजरात) येथील राष्ट्रीय डेअरी विकास महामंडळाचे अध्यक्ष. मॅगसेसे पुरस्कार – १९६३ ; वर्ल्ड फूड प्राईझ – १९८९; ‘डेअरी पर्सन’ या आंतरराष्ट्रीय पुरस्काराचे पहिले भारतीय मानकरी – १९९३. ‘पद्मविभूषण’ सन्मानाचे १९९९ चे मानकरी.

26. सॅम पित्रोदा

संपूर्ण नाव- सत्यनारायण गंगाराम पित्रोदा. काही काळ पंतप्रधानांचे तंत्रज्ञानविषयक सल्लागार. टेलिकॉम कमिशनचे अध्यक्ष म्हणूनही काही काळ काम. सन २००५-०८ या काळात त्यांनी राष्ट्रीय ज्ञान आयोगाचे अध्यक्ष म्हणून काम पाहिले. त्यांनी टेलिकम्युनिकेशन क्षेत्रातील जागतिक संस्थेचे (World Tel) अध्यक्षपदही भूषविले आहे.

27. डॉ. आर. चिदंबरम

काही काळ अणुऊर्जा आयोगाचे अध्यक्ष. ३० नोव्हेंबर, २००० रोजी अणुऊर्जा आयोगाच्या अध्यक्षपदावरून निवृत्त. सन १९७४ व १९९८ मध्ये भारताने पोखरण येथे यशस्वी अणुस्फोट घडविले. हे अणुस्फोट घडवून आणण्यात डॉ. चिदंबरम यांची भूमिका महत्त्वाची होती. सन १९९९ च्या पद्मविभूषण सन्मानाचे मानकरी.

28. डॉ. अनिल काकोडकर

काही काळ भाभा अणुसंशोधन केंद्राचे संचालक म्हणून काम केले. ३० नोव्हेंबर, २००० पासून नोव्हेंबर, २००९ अखेरपर्यंत अणुऊर्जा आयोगाचे अध्यक्ष व अणुऊर्जा विभागाचे सचिव म्हणून कार्यरत. पद्मभूषण सन्मानाचे १९९९ चे मानकरी. अनेक आंतरराष्ट्रीय अणुविज्ञान संस्थांचे अध्यक्ष. २६ जानेवारी, २००९ रोजी पद्मविभूषण पुरस्काराने सन्मानित.

29. प्रा. कृष्णस्वामी कस्तुरीरंगन

भारताच्या अवकाश आयोगाचे अध्यक्ष. काही काळ भारतीय अवकाश संशोधन संस्थेचे (इस्रो) अध्यक्षपद भूषविले. सन २००३-०९ या काळात राज्यसभा सदस्य नियोजन आयोगाचे माजी सदस्य. सन १९८२ मध्ये पद्मश्री, सन १९९२ मध्ये पद्मभूषण व सन २००० मध्ये पद्मविभूषण.

30. वेंकटरामन राधाकृष्णन

भूळ भारतीय वंशाचे. युनायटेड किंग्डम व अमेरिका या देशांचे नागरिकत्व. रायबोझोमची रचना व कार्य यांवरील संशोधनाबद्दल सन २००९ चे रसायनशास्त्राचे नोबेल पारितोषिक.